ความเจริญและความเสื่อมของเศรษฐกิจจีน:จากอดีดถึงปัจจุบัน 15
ความเจริญและความเสื่อมประเทศของเศรษฐกิจจีน: จากอดีตถึงปัจจุบัน 15
รศ.สมศักดิ์ แต้มบุญเลิศชัย
ปัจจัยที่เอื้อต่อการพัฒนาเศรษฐกิจจีนหลังจากที่มีการการปฏิรูป
การเจริญเติบโตของเศรษฐกิจจีนหลังการปฏิรูปเป็นปรากฏการณ์ที่มีการกล่าวขวัญกันมาก ในเวลาที่ผ่านมา มีหนังสือและบทความจำนวนมากที่มุ่งอธิบายถึงสาเหตุของการเติบโตอย่างต่อเนื่องนานหลายทศวรรษของจีนจากการเปลี่ยแปลงนโยบาย โดยมีข้อสรุปหลายประการ ในบทความ”ประสบการณ์การปฏิรูปทางเศรษฐกิจจีนและบทเรียน”ที่ตีพิมพ์ในวรสารเศรษฐศาสตร์ธรรมศาสตร์ ฉบับ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2556 สรุปปัจจัยสำคัญที่เอื้อต่อการเจริญเติบโตของจีนที่กล่าวถึงในหนังสือและบทความต่างๆไว้ห้าประการดังนี้:
1.การใช้ระบบตลาดในการบริหารเศรษฐกิจ 2.การเคลื่อนย้ายแรงงานและปัจจัยการผลิตอื่นมีความสะดวกมากขึ้น 3.การขยายตัวของการค้าต่างประเทศ 4.การลงทุนอัตราสูง 5.ตลาดภายในประเทศมีการขยายตัวต่อเนื่อง
จนถึงปัจจุบัน ปัจจัยต่างๆที่ทำให้เศรษฐกิจจีนเจริญเติบโตที่กล่าวถึงนี้ ยังสามารถใช้อธิบายสาเหตุของการพัฒนาเศรษฐกิจจีนได้ แต่เศรษฐกิจโลกและเศรษฐกิจจีนก็มีการเปลี่ยนแปลงไปมากแล้ว หลังจากที่มีการเจริญเติบโตในอัตราที่สูงมากเป็นเวลากว่าสามทศวรรษ เศรษฐกิจจีนมีการชะลอตัวลงมาก และต้องประสบกับการกีดกันทางการค้าจากประเทศอื่นๆโดยเฉพาะอเมริกา จึงต้องมีการปรับปรุงนโยบายด้านต่างๆเพื่อตอบสนองกับสภาพการณ์ที่เปลี่ยนไป
อย่างไรก็ตาม แม้การขยายตัวทางเศรษฐกิจลดลงไปมาก แต่จีนก็ยังคงมีอัตราการเจริญเติบโตที่สูงกว่าประเทศอื่นๆโดยส่วนใหญ่ของโลก สาเหตุประการหนึ่งที่ทำให้เศรษฐกิจจีนยังมีการขยายตัวอย่างต่อเนื่องก็คือการปรับเปลี่ยนนโยบายเมื่อได้เผชิญกับปัญหาต่างๆ แม้ยังคงยึดแนวทางการปฏิรูปและการเปิดประเทศ แต่มีการปรับปรุงนโยบายและมาตรการต่างๆให้มีความสมบูรณ์มากขึ้น
ในด้านการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ประเทศจีนกับญี่ปุ่นมีความแตกต่างกัน หลังสงครามโลกครั้งที่สอง ญี่ปุ่นได้ประสบความสำเร็จในการพัฒนามากจนกลายเป็นประเทศมหาอำนาจทางเศรษฐกิจขั้นนำของโลก แต่จากทศวรรษ 1990 เป็นต้นมา อัตราการขยายตัวเศรษฐกิจของญี่ปุ่นได้ชะลอตัวลงไปมาก จนถึงปัจจุบัน เวลาได้ล่วงเลยมาสามทศวรรษแล้ว เศรษฐกิจญี่ปุ่นก็ยังไม่มีวี่แววที่จะฟื้นตัวได้ เศรษฐกิจจีนแม้ได้ชะลอตัวลงไปมากตั้งแต่ต้นศตวรรษที่ 21 และในสองปีที่ผ่านมา ยังต้องเผชิญกับการกีดกันทางการค้าและการระบาดของโรคโควิด-19 แต่ก็ยังคงมีการพัฒนาต่อไป โดยการปรับปรุงนโยบายเพื่อตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงต่างๆ สาระสำคัญของการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงนโยบายทางเศรษฐกิจของจีนหลังจากที่เศรษฐกิจที่ชะลอตัว จะมีการกล่าวถึงในตอนต่อไป ในที่นี้จะบรรยายถึงปัจจัยต่างๆที่มีผลทำให้จีนกลายสภาพจากประเทศที่ยากจนมาเป็นมหาอำนาจทางเศรษฐกิจด้วยการปฏิรูปโดยสังเขป ตามหัวข้อต่างๆที่กล่าวมาข้างต้น
1. การเปลี่ยนแปลงสู่ระบบเศรษฐกิจตลาด หัวข้อที่อธิบายถึงสาเหตุการเจริญเติบโตของเศรษฐกิจจีนต่างๆหลังการปฏิรูปในแต่ละข้อมีความเชื่อมโยงเสริมเติมกัน ยากที่จะกล่าวได้ว่า อะไรเป็นปัจจัยหลักและอะไรเป็นปัจจัยรอง แต่การเปลี่ยนแปลงนโยบายให้ภาคเอกชนมีสิทธิ์เสรีภาพในการประกอบธุรกิจ การเปิดการค้าการลงทุนกับต่างประเทศ และการเคลื่อนย้ายทรัพยากรและแรงงานได้สะดวก หากไม่มีการเปลี่ยนแปลงแนวความคิดในการบริหารเศรษฐกิจ จะเกิดขึ้นไม่ได้ หากไม่มีการเปลี่ยนความคิดหลักในการบริหารประเทศจากการเน้นการต่อสู้ทางชนชั้น (以阶级斗争为纲)ในสมัยที่เหมาเจ๋อตงเป็นผู้บริหารประเทศมาเป็นการยึดการพัฒนาเศรษฐกิจเป็นสิ่งสำคัญ(以经济建设为中心)ในยุคการปฏิรูป การเปลี่ยนความคิดจากการยึดถือลัทธิ(教条主义)มาเป็นการปฏิบัติตามความเป็นจริง(实亊求是) ซึ่งได้รับความเห็นชอบจากผู้นำรัฐบาลในการประชุมในปลายปีค.ศ. 1978 จึงถือว่าเป็นจุดเริ่มต้นของการเปลี่ยนแปลงนโยบายสู่การใช้ระบบตลาดอย่างเป็นทางการ การเปลี่ยนแปลงนี้มีผลทำให้ภาคการเกษตรมีการผลิตที่มีประสิทธิภาพสูงขึ้น เมื่อเกษตรกรสามารถขายผลผลิตในตลาดเสรีได้ จึงมีแรงจูงใจในการทำงานมากขึ้น การอนุญาตให้เกษตรกรประกอบธุรกิจ ทำให้เกิดธุรกิจนอกภาคการเกษตรในเขตชนบท ในเขตเมืองก็มีกิจกรรมการค้าและอุตสาหกรรมเกิดขึ้นจำนวนมาก คุณภาพของสินค้าและบริการก็มีการปรับปรุงให้ดีขึ้นเมื่อมีการแข่งขันในระบบตลาด
2. การเคลื่อนย้ายทรัพยากรและแรงงาน ก่อนการปฏิรูป แม้ภาคการเกษตรมีการว่างานแฝงอยู่มาก แต่เกษตรกรก็ไม่สามารถเคลื่อนย้ายไปประกอบอาชีพอื่นนอกภาคการเกษตร ในช่วงแรกที่ระบบสำมะโนครัวยังมีความเข้มงวดอยู่มาก มีกิจกรรมที่ในชนบท เช่น การค้าและหัตถกรรม ที่เกษตรกรเป็นผู้ประกอบการ หรือที่เรียกกันว่าธุรกิจหมู่บ้านและชุมชน(乡镇企业)เป็นจำนวนมาก ต่อมาเมื่อชาวชนบทสามารถอพยพเข้าเมืองได้ ก็มีเกษตรกรเคลื่อนย้ายจากชนบทมาทำงานในโรงงานและร้านค้าในเขตเมืองมากขึ้น ในสมัยก่อน ท้องถิ่นที่มีทรัพยากรธรรมชาติจำนวนมากไม่สามารถที่จะส่งไปจำหน่ายในท้องถิ่นที่ขาดแคลน ล้างการปฏิรูป สินค้าและทรัพยากรต่างๆก็เคลื่อนย้ายได้มากขึ้นการเคลื่อนย้ายทรัพยากรและแรงงานที่มีความเสรีมากขึ้น มีผลทำให้มีการใช้ทรัพยากรได้อย่างมีประสิทธิภาพ สินค้าและบริการต่างๆก็เคลื่อนย้ายได้ตามกลไกตลาด สภาพความล้นเหลือขาดแคลนสินค้า แรงงาน และวัตถุดิบในท้องที่ต่างๆจึงได้รับการแก้ไขได้
3. การขยายตัวของการค้าต่างประเทศ ผลของการเปิดประเทศทางเศรษฐกิจ ทำให้จีนส่งสินค้าไปขายในประเทศต่างๆทั่วโลกได้ จีนสามารถใช้ความได้เปรียบทางด้านมีค่าจ้างแรงงานต่ำ มีวัตถุดิบที่มีราคาถูก ผลิตสินค้าเพื่อส่งออก และนำเข้าสินค้าที่จีนยังผลิตไม่ได้ หรือยังผลิตได้ไม่เพียงพอ การเปิดให้มีการนำสินค้าเข้า ยังทำให้ผู้ผลิตในประเทศต้องเผชิญกับการแข่งขันจากสินค้าเข้ามากขึ้น และพยายามปรับปรุงสินค้าที่ตนผลิตให้มีคุณภาพที่ดีและมีราคาถูกเพื่อสามารถแข่งขันกับสินค้าที่นำเข้าได้ การเปิดประเทศทางเศรษฐกิจจึงมีผลทำให้การผลิตสินค้าสามารถทำได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น
4. การลงทุนในประเทศและระหว่างประเทศ. หลังการปฏิรูป การลงทุนทั้งในประเทศและการลงทุนจากต่างประเทศเพิ่มขึ้นในอัตราสูง เศรษฐกิจภายในประเทศที่มีการขยายตัวอย่างต่อเนื่อง ทำให้มีการบริโภคสินค้ามากขึ้น และส่งผลต่อการลงทุนในประเทศ การมีปัจจัยการผลิตเช่นที่ดินและแรงงานที่มีราคาถูกประกอบกับการมีตลาดขนาดใหญ่ ทำให้จีนสามารถดึงดูดการลงทุนจากต่างประเทศได้มาก ดังที่ได้กล่าวมาแล้ว จีนมีความได้เปรียบจากประเทศที่มาทีหลัง(后来者优势) ใช้เทคโนโลยีที่มีอยู่มาพัฒนเศรษฐกิจอุตสาหกรรมของตนและพัฒนาวิจัยต่อยอดเพื่อให้มีเทคโนโลยีในขั้นที่สูงขึ้นในเวลาต่อไปได้ เมื่อเศรษฐกิจจีนมีการขยายตัวไปมากและมีทุนสำรองเงินตราต่างประเทศสะสมไว้ในปริมาณมากแล้ว รัฐบาลจีนก็ส่งเสริมให้วิสาหกิจจีนออกไปลงทุนในต่างประเทศ จนในปัจจุบัน จีนได้กลายเป็นประเทศที่มีการลงทุนต่างประเทศชั้นนำของโลกแล้ว
5. ตลาดภายในประเทศ จีนเป็นประเทศที่มีประชากรมาก เมื่อเศรษฐกิจขยายตัว ตลาดสินค้าและบริการก็มีการเจริญเติบโต ปริมาณการบริโภคระดับสูงจึงเป็นปัจจัยเกื้อหนุนที่สำคัญต่อการลงทุนและการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ
โดยสรุป ปัจจัยต่างๆที่เกื้อหนุนต่อการเจริญเติบโตของเศรษฐกิจจีนหลังการปฏิรูปทำงานร่วมกันในลักษณะวงจรดี(良性循环)ที่สนับสนุนซึ่งกันและกัน กล่าวคือ การมีเศรษฐกิจระบบตลาดทำให้ประชาชนมีแรงจูงใจในการทำงานมากขึ้น มีรายได้ที่สูงขึ้นส่งผลให้มีการบริโภคสินค้ามากขึ้น ตลาดสินค้าขายที่ขยายตัวก็กระตุ้นให้มีการลงทุนมากขึ้น การส่งออกที่ขยายตัวในระดับสูงทำให้มีการลงทุนผลิตสินค้าเพื่อการส่งออกมากขึ้น การแข่งขันจากสินค้าเข้าทำให้ผู้ผลิตในประเทศต้องพยายามปรับปรุงประสิทธิภาพและคุณภาพของตน คนงานก็ต้องขยันทำงาน การขยายตัวของการส่งออกทำให้จีนมีเงินในการนำเข้าเครื่องจักร วัตถุดิบ และเทคโนโลยีจากต่างประเทศ ทำให้สามารถผลิตสินค้าได้มากขึ้นและดีขึ้น การมีแรงงานและวัตถุดิบราคาต่ำประกอบกับการขยายตัวทางเศรษฐกิจทำให้จีนสามารถดึงดูดการลงทุนจากต่างประเทศได้มากและได้รับประโยชน์จากการถ่ายทอดเทคโนโลยี ทุนสำรองระหว่างประเทศจากการเกินดุลทางการค้า ทำให้จีนสามารถออกไปลงทุนในต่างประเทศและได้ประโยชน์จากการนำเข้าวัตถุดิบ พลังงาน และเทคโนโลยี ซึ่งก็เอื้อประโยชน์ต่อการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ การสมัครเข้าเป็นสมาชิกขององค์การการค้าโลก(世界贸易组织)ในปีค.ศ. 2001 ก็มีส่วนทำให้จีนทำการค้าการลงทุนกับประเทศต่างๆในโลกได้สะดวกขึ้น
นอกจากปัจจัยต่างๆที่ได้กล่าวมาข้างต้นแล้ว อีกสาเหตุหนึ่งที่ทำให้จีนสามารถมีการเจริญเติบโตอย่างต่อเนื่องเป็นเวลาหลายทศวรรษก็คือ ปัจจัยทางด้านกำลังคนหรือทรัพยากรมนุษย์(人力资源)ในช่วงแรกของการปฏิรูป นักวิทยาศาสตร์และนักวิชาการสาขาต่างๆที่ถูกพักงานในสมัยปฏิวัติวัฒนธรรมได้ถูกเชิญมาทำงานใหม่ การคัดเลือกเข้ารับการศึกษาและทำงานก็เลือกโดยใช้ความรู้และความสามารถ ซึ่งต่างกับสมัยก่อนที่เน้นในเรื่องพื้นเพทางชนชั้น และความคิดทางการเมืองโดยไม่คำนึงถึงความรู้ความสามารถ บุคลากรที่กลับเข้ามาทำงานในช่วงแรกของการปฏิรูปและที่สร้างขึ้นมาใหม่หลังจากนั้น มีส่วนสำคัญต่อการสร้างความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจจีนในช่วงสี่ทศวรรษที่ผ่านมา ในปัจจุบัน นักวิทยาศาสตร์ นักวิชาการ นักการเมือง ข้าราชการ นักธุรกิจ และคนงานทั่วไป ที่ได้สร้างขึ้นในสองทศวรรษแรกของการปฏิรูปมีจำนวนมากมีส่วนในการสร้างความเจริญรุ่งเรืองให้แก่เศรษฐกิจจีน หากปราศจากกำลังคนเหล่านี้แล้ว การพัฒนาเศรษฐกิจของจีนอาจไม่สามารถทำได้อย่างต่อเนื่องนานหลายทศวรรษ
ซุนยัดเซ็น(孙中山)กล่าวไว้ว่า เหตุหนึ่งที่ประเทศในโลกตะวันตกมีการพัฒนาได้ดีกว่าจีน ก็เพราะประเทศเหล่านี้รู้จักใช้สิ่งที่มีอยู่ให้เป็นประโยชน์ คือสามารถใช้ประโยชน์จากคน จากทรัพยากรหรือที่ดิน และสิ่งของต่างๆที่มีอยู่ได้เต็มที่ สินค้าต่างๆก็สามารถแลกเปลี่ยนเคลื่อนย้ายได้ดี (人能尽其才 地能尽其利 物能尽其用 货能畅其流) ประเทศจีนหลังการปฏิรูปโดยการใช้กลไกตลาดในการบริหารเศรษฐกิจ ไม่อาจจะกล่าวได้ว่า ได้มีการใช้ประโยชน์คน ที่ดิน ทรัพยากร และสิ่งของต่างๆอย่างเต็มที่ และมีการค้าขายที่ปราศจากอุปสรรคใดๆ แต่การใช้ระบบตลาดในการบริหารเศรษฐกิจ ก็มีส่วนทำให้จีนสามารถใช้ประโยชน์จากสิ่งต่างๆที่มีอยู่ในประเทศได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น น่าเสียดายที่ซุนยัดเซ็นไม่มีโอกาสในการขึ้นบริหารประเทศ แต่สิ่งที่เขาหวังไว้ก็ได้เกิดขึ้นแล้วบางส่วนจากการปฏิรูปทางเศรษฐกิจของจีนในช่วงเวลาที่ผ่านมา